Şimdi asıl mesele kârlılık değil, verimliliğin artıp artmaması ya da üretim oranları değil. Hayır, mesele doğaya dönüş meselesi değil. Bugün temel mesele insanı yaralayan, aklını parçalayan yönlere sürüklememek. Yetişme fikri insanı insanlığından çıkarmanın, kendinden, iç bilincinden ayırmanın, onu kırmanın, yok etmenin bahanesi olamaz.
Fanon, 2004:238
Frantz Fanon otuz altı yaşında lösemiden öldüğünde Cezayir henüz bağımsızlığını kazanmamıştı. Dünya nüfusunun önemli bir kısmı bugün “gelişmekte olan ülkeler” olarak nitelendirilen coğrafyalarda “gelişmiş” hamilerinin buyruğu altında yaşıyordu. Batı hümanizmasının hâkim söylemi “ilkel ve çocuk kalmış” toplumları uygarlaştırmak ve büyütmek sevdasından vazgeçmemişti henüz. Dünya iki kutupluydu ve bu iki kutbun arasında rüştünü ispatlayamamış bir üçüncü dünya, siyasette söz söyleme sırasının kendisine gelmesini bekliyordu.
Fanon 1925’te Fransız sömürgelerinden birinde, Karayipler’in Martinik adasında doğdu. 18 yaşında Nazilere karşı savaşmak üzere Fransız ordusuna katılan Fanon, savaştan sonra Fransa’da tıp ve psikiyatri eğitimi gördü. Kişisel deneyiminden yola çıkarak beyaz bir toplumda siyah olmanın imkansızlığını ve sömürge kültürünün insan ruhu üstündeki etkilerini anlattığı ilk kitabı Siyah Deri, Beyaz Maske’yi bu dönemde yazdı. 1953’te dokuz milyon Arap ve Berberi’nin bir milyon Fransız tarafından yönetildiği Cezayir’de psikiyatrist olarak çalışmak üzere Fransa’dan ayrıldı. Cezayir’de işgalin kültürel ve psikolojik etkileri üstüne çalışan Fanon, ulusal hareketin başlamasıyla birlikte Ulusal Bağımsızlık Cephesi’ne katıldı ve sınır dışı edilene kadar etkin olarak Cezayir’in bağımsızlığı için mücadele etti. 1961’de, ölmeden hemen önce, son kitabı Yeryüzünün Lanetlileri’ni tamamlayan Fanon’un eserleri birçok dile çevrildi ve sayısız çalışmaya konu oldu.
Fanon yazdıklarında o güne kadar üzerinde pek durulmayan bir konuya, tahakkümün kültürel ve ruhsal boyutuna eğilerek, emperyalizm ve ırkçılık karşıtı mücadelelere yeni bir bakış açısı kazandırdı. Cezayir’deki Fransız yönetimi işgal demekti ama dahası başka türlü olmayı öğrenmek, öğrenmek zorunda bırakılmak demekti. Başka bir dili, başka şekilde davranmayı, başka şekilde giyinmeyi, işgalcinin anladığı anlamda “uygar insan” olmayı öğrenmeliydi işgal edilen ülkenin yerlisi. Kendi kültürünün aşağı olduğunu kabul etmeliydi. Fanon bu kültürel bozgunun yarattığı ruhsal tahribatı, işgal edilen toprakların asıl sahibinin kendi ülkesinde yabancılaşmasını bizzat gözlüyor; eğitimini aldığı Batı biliminin yerli karşısındaki kifayetsizliği ve kibri karşısında, deneyimi ile örtüşen özgün tıbbi yöntemler geliştiriyordu.
Doktorluğu siyasi duruşundan ayırmıyordu Fanon. İşgalin şiddetinin, işgalci güçlerin varlığı kadar, bu kültürel ufalanma ve aşağılanmada saklı olduğunu söylüyordu yüksek sesle. Bağımsızlık mücadelesinin, bu şiddeti, bu yabancılaşmayı sona erdirmenin yegâne yolu olduğunda ısrar ediyordu. Dönüştürücü bir gücü vardı direniş hareketlerinin. Yeni bir insan, yeni ve özgün kavramlar yaratmanın yolu mücadeleden geçiyordu. Fanon’un askeri zorun iktisadi ve siyasi tahakkümün olmazsa olmazı olduğu bir dönemde işgal altındaki halkın şiddete başvurmasını onaylaması ve şiddetin onarıcı gücünden bahsetmesini onaylamıyordu kimi solcu aydınlar. Fakat Fanon için şiddet eşitsiz koşullarda kendi kimliğinin aşağılığına inandırılmaya çalışılan bir birey için özsaygısını inşa etmenin ve işgalciye direnmenin tek vasıtasıydı. Kamusal bir siyasi alanın mevcut olmadığı bir dönemde işgal saf şiddet demekti ve ona karşı yalnız şiddet ile direnilebilirdi (Sekyi-Otu, 1996:118).
Bağımsızlık ile bitmiyordu mücadele. Bağımsızlığını kazanmış ülkeler, henüz kendi ulusal kültürlerini inşa edemeden, kendi yollarını çizemeden, kendi kaderlerini tayin etmelerini sağlayacak bir ulusal bilinç geliştiremeden Soğuk Savaş’ın sağladığı sözde avantajdan faydalanmaya, kapitalist ve sosyalist dünya arasında seçim yapmaya itiliyordu. Fanon ise yeni bir dünya hayal edebilmenin kendi yolunu bulma mücadelesinden, Üçüncü Dünya’nın hakkı olanı talep etme mücadelesinden geçtiğini söylüyordu. Gelişmekte olan ülkeler ne yol izleyeceklerine, neyi üreteceklerine, neyi ihraç edeceklerine kendileri karar vermeliydi. Fakat bizzat sömürü ile semirmiş gelişmiş ülkelerin elinde kaynaklar, bağımsızlığını yeni kazanmış ülkeyi yola getirmeyi sağlayan ve işbirliği koşuluyla dağıtılan birer silaha dönüşüyordu.
Tuzaklarla dolu bir yoldu bağımsızlıktan egemenliğe giden yol. Kehanette bulunmuyordu Fanon, uyarıyordu. Ulusal bağımsızlık mücadelesinin liderlerinin nihayet kavuştukları yönetimleri tekellerinde sultaya dönüştürme eğilimine karşı uyarıyordu. Yeni yeni ortaya çıkmakta olan şehirli üst sınıfların Batı burjuvazisinin bir karikatürü olmaktan öteye gidemeyeceklerini söylüyor, kendi çıkarları doğrultusunda sömürge mirasını uzatmaktan başka arzusu olmayacak bir kapitalist sınıftan burjuva toplumu yaratma beklentisinin yersizliğine işaret ediyordu. Yerli entelektüelin Batı’dan borç alınmış dili ile kendini gerçeğin tek ve hakiki savunucusu sanmaya yatkın kibrine ya da sözüm ona halkçı bir ilgiyle eski ve geleneksel kültürel formları şeyleştirmeyi marifet sayan takipçiliğine karşı uyarıyordu.
Bugün Yeryüzünün Lanetlileri’nin yazılmasının üstünden neredeyse elli yıl geçti. Cezayir’e bağımsızlık Fanon’un umut ettiği dönüşümü getirmedi. Tersine, tuzaklara takıldı bir bir bağımsızlık mücadeleleri. Pek çok eski sömürgede ulusal yönetim güçlü azınlıkların -generallerin ve bürokratların- eline geçti. Ulusal bağımsızlık mücadeleleri yerini etnik ve dini çatışmalara bıraktı. Gelişmekte olan ülkelerin “bağımsız” yönetimleri iktisadi egemenliği ulusal ve uluslararası teknokratlara devretti. Postmodern söylenceler küreselleşme ve tek kutuplu dünyayı, ideolojilerin ve ütopyaların sonu ilan etti. Aydınlanma felsefesi eski cazibesini yitirdi. Görünürde “gelişmiş” ülkelerin “gelişmiş” devletleri, uygarlaştırma projesinden vazgeçti, bayrağı piyasanın serbest koşusuna devretti.
Kimilerine göre Fanon’un tarif ettiği mücadelenin koşulları ortadan kalktı. Bugün Birinci Dünya yalnız Batı’da değil çünkü; yalnız beyazlar değil zenginlikten ve güçten payına düşeni alan. Bugün “gelişmekte olan” ülkelerde yalnız Batılı gibi giyinmek, Batılı gibi görünmek sevdasında olan egemenler değil söz söyleyen. Küreselleşme kültürel çoğulculuğu mümkün kıldı; ırkçılık, ayrımcılık, kültürel tahakküm ortadan kalkmadı şüphesiz, fakat çok yol kat ettik bu kimilerine göre.
Hakikaten dünyanın lanetlileri şimdi nerede?
Uygarlaştırılması gereken Üçüncü Dünyalar çoğalıyor Birinci Dünyalar içinde. Fanon’un pek güzel tarif ettiği Üçüncü Dünyalılığın ruh hali göçmenlerde ve kültürel azınlıklarda devam ediyor. Siyasi hayattan dışlanan, kültürel olarak hor görülen, iktisadi anlamda güçsüz kitleler Doğu’da ve Batı’da, Kuzey’de ve Güney’de azalmıyor. Gelişmiş ülkelerin gelişmemiş göçmenleri eğitilmesi gereken, topluma uyumu sorun teşkil eden taraf olarak en iyi ihtimalle özümlenmek ile ikinci sınıf kalmak arasında tercih yapmak zorunda bırakılıyor. Dünyanın geri kalmış bölgelerine uygarlık ve özgürlük götürme gerekçesiyle meşrulaştırılan işgaller ve askeri müdahaleler sona ermedi. Evrensel olarak sunulan kimi değerler makul olanın sınırlarını belirlemeye devam ediyor. Farklılıkların bir arada yaşayabildiği küresel bir kültür temenni eden nice yazar-çizer piyasa ekonomisini ve liberal demokrasiyi bu küresel kültürün olmazsa olmazı tayin etti. İktisadi eşitsizliğin doğal olduğu belletilirken doğduğu coğrafyanın, ırkın ve cinsiyetin sancısıyla uyanmaya devam ediyor yeryüzünün lanetlileri.
Bugün Fanon’u okumak insanlık durumunun değişmeyen yaralarını fark etmenin yanında daha iyi bir dünyanın ancak hakların ve kaynakların adil dağıtımı ile gerçekleşebileceğini hatırlatıyor.
Fanon’un Türkçeye Çevrilen Eserleri
2007. Yeryüzünün Lanetlileri, İstanbul: Versus Yayınları.
1996. Siyah Deri, Beyaz Maskeler: Ezilenlerin Psikolojisi ve Yabancılaşma, çev. Mustafa Haksöz. İstanbul: Sosyalist Yayınlar.
Yeryüzünün Lanetlileri, İstanbul: Sosyalist Yayınlar, çev. Şen Süer Kaya. İstanbul: Sosyalist Yayınlar.
Yeryüzünün Lanetlileri, çev. Bayram Doktor. İstanbul: Birleşik Yayıncılık
Kaynakça
Fanon, Frantz. 2004. The Wretched of the Earth, çev. Richard Philcox. New York: Grove Press.
Fanon, Frantz. 1967. Black Skin, White Masks, çev. Charles Lam Markmann. New York: Grove Press.
Sekyi-Otu, Ato. 1996. Fanon’s Dialectic of Experience, Cambridge: Harvard University Press.
Fanon, 2004:238
Frantz Fanon otuz altı yaşında lösemiden öldüğünde Cezayir henüz bağımsızlığını kazanmamıştı. Dünya nüfusunun önemli bir kısmı bugün “gelişmekte olan ülkeler” olarak nitelendirilen coğrafyalarda “gelişmiş” hamilerinin buyruğu altında yaşıyordu. Batı hümanizmasının hâkim söylemi “ilkel ve çocuk kalmış” toplumları uygarlaştırmak ve büyütmek sevdasından vazgeçmemişti henüz. Dünya iki kutupluydu ve bu iki kutbun arasında rüştünü ispatlayamamış bir üçüncü dünya, siyasette söz söyleme sırasının kendisine gelmesini bekliyordu.
Fanon 1925’te Fransız sömürgelerinden birinde, Karayipler’in Martinik adasında doğdu. 18 yaşında Nazilere karşı savaşmak üzere Fransız ordusuna katılan Fanon, savaştan sonra Fransa’da tıp ve psikiyatri eğitimi gördü. Kişisel deneyiminden yola çıkarak beyaz bir toplumda siyah olmanın imkansızlığını ve sömürge kültürünün insan ruhu üstündeki etkilerini anlattığı ilk kitabı Siyah Deri, Beyaz Maske’yi bu dönemde yazdı. 1953’te dokuz milyon Arap ve Berberi’nin bir milyon Fransız tarafından yönetildiği Cezayir’de psikiyatrist olarak çalışmak üzere Fransa’dan ayrıldı. Cezayir’de işgalin kültürel ve psikolojik etkileri üstüne çalışan Fanon, ulusal hareketin başlamasıyla birlikte Ulusal Bağımsızlık Cephesi’ne katıldı ve sınır dışı edilene kadar etkin olarak Cezayir’in bağımsızlığı için mücadele etti. 1961’de, ölmeden hemen önce, son kitabı Yeryüzünün Lanetlileri’ni tamamlayan Fanon’un eserleri birçok dile çevrildi ve sayısız çalışmaya konu oldu.
Fanon yazdıklarında o güne kadar üzerinde pek durulmayan bir konuya, tahakkümün kültürel ve ruhsal boyutuna eğilerek, emperyalizm ve ırkçılık karşıtı mücadelelere yeni bir bakış açısı kazandırdı. Cezayir’deki Fransız yönetimi işgal demekti ama dahası başka türlü olmayı öğrenmek, öğrenmek zorunda bırakılmak demekti. Başka bir dili, başka şekilde davranmayı, başka şekilde giyinmeyi, işgalcinin anladığı anlamda “uygar insan” olmayı öğrenmeliydi işgal edilen ülkenin yerlisi. Kendi kültürünün aşağı olduğunu kabul etmeliydi. Fanon bu kültürel bozgunun yarattığı ruhsal tahribatı, işgal edilen toprakların asıl sahibinin kendi ülkesinde yabancılaşmasını bizzat gözlüyor; eğitimini aldığı Batı biliminin yerli karşısındaki kifayetsizliği ve kibri karşısında, deneyimi ile örtüşen özgün tıbbi yöntemler geliştiriyordu.
Doktorluğu siyasi duruşundan ayırmıyordu Fanon. İşgalin şiddetinin, işgalci güçlerin varlığı kadar, bu kültürel ufalanma ve aşağılanmada saklı olduğunu söylüyordu yüksek sesle. Bağımsızlık mücadelesinin, bu şiddeti, bu yabancılaşmayı sona erdirmenin yegâne yolu olduğunda ısrar ediyordu. Dönüştürücü bir gücü vardı direniş hareketlerinin. Yeni bir insan, yeni ve özgün kavramlar yaratmanın yolu mücadeleden geçiyordu. Fanon’un askeri zorun iktisadi ve siyasi tahakkümün olmazsa olmazı olduğu bir dönemde işgal altındaki halkın şiddete başvurmasını onaylaması ve şiddetin onarıcı gücünden bahsetmesini onaylamıyordu kimi solcu aydınlar. Fakat Fanon için şiddet eşitsiz koşullarda kendi kimliğinin aşağılığına inandırılmaya çalışılan bir birey için özsaygısını inşa etmenin ve işgalciye direnmenin tek vasıtasıydı. Kamusal bir siyasi alanın mevcut olmadığı bir dönemde işgal saf şiddet demekti ve ona karşı yalnız şiddet ile direnilebilirdi (Sekyi-Otu, 1996:118).
Bağımsızlık ile bitmiyordu mücadele. Bağımsızlığını kazanmış ülkeler, henüz kendi ulusal kültürlerini inşa edemeden, kendi yollarını çizemeden, kendi kaderlerini tayin etmelerini sağlayacak bir ulusal bilinç geliştiremeden Soğuk Savaş’ın sağladığı sözde avantajdan faydalanmaya, kapitalist ve sosyalist dünya arasında seçim yapmaya itiliyordu. Fanon ise yeni bir dünya hayal edebilmenin kendi yolunu bulma mücadelesinden, Üçüncü Dünya’nın hakkı olanı talep etme mücadelesinden geçtiğini söylüyordu. Gelişmekte olan ülkeler ne yol izleyeceklerine, neyi üreteceklerine, neyi ihraç edeceklerine kendileri karar vermeliydi. Fakat bizzat sömürü ile semirmiş gelişmiş ülkelerin elinde kaynaklar, bağımsızlığını yeni kazanmış ülkeyi yola getirmeyi sağlayan ve işbirliği koşuluyla dağıtılan birer silaha dönüşüyordu.
Tuzaklarla dolu bir yoldu bağımsızlıktan egemenliğe giden yol. Kehanette bulunmuyordu Fanon, uyarıyordu. Ulusal bağımsızlık mücadelesinin liderlerinin nihayet kavuştukları yönetimleri tekellerinde sultaya dönüştürme eğilimine karşı uyarıyordu. Yeni yeni ortaya çıkmakta olan şehirli üst sınıfların Batı burjuvazisinin bir karikatürü olmaktan öteye gidemeyeceklerini söylüyor, kendi çıkarları doğrultusunda sömürge mirasını uzatmaktan başka arzusu olmayacak bir kapitalist sınıftan burjuva toplumu yaratma beklentisinin yersizliğine işaret ediyordu. Yerli entelektüelin Batı’dan borç alınmış dili ile kendini gerçeğin tek ve hakiki savunucusu sanmaya yatkın kibrine ya da sözüm ona halkçı bir ilgiyle eski ve geleneksel kültürel formları şeyleştirmeyi marifet sayan takipçiliğine karşı uyarıyordu.
Bugün Yeryüzünün Lanetlileri’nin yazılmasının üstünden neredeyse elli yıl geçti. Cezayir’e bağımsızlık Fanon’un umut ettiği dönüşümü getirmedi. Tersine, tuzaklara takıldı bir bir bağımsızlık mücadeleleri. Pek çok eski sömürgede ulusal yönetim güçlü azınlıkların -generallerin ve bürokratların- eline geçti. Ulusal bağımsızlık mücadeleleri yerini etnik ve dini çatışmalara bıraktı. Gelişmekte olan ülkelerin “bağımsız” yönetimleri iktisadi egemenliği ulusal ve uluslararası teknokratlara devretti. Postmodern söylenceler küreselleşme ve tek kutuplu dünyayı, ideolojilerin ve ütopyaların sonu ilan etti. Aydınlanma felsefesi eski cazibesini yitirdi. Görünürde “gelişmiş” ülkelerin “gelişmiş” devletleri, uygarlaştırma projesinden vazgeçti, bayrağı piyasanın serbest koşusuna devretti.
Kimilerine göre Fanon’un tarif ettiği mücadelenin koşulları ortadan kalktı. Bugün Birinci Dünya yalnız Batı’da değil çünkü; yalnız beyazlar değil zenginlikten ve güçten payına düşeni alan. Bugün “gelişmekte olan” ülkelerde yalnız Batılı gibi giyinmek, Batılı gibi görünmek sevdasında olan egemenler değil söz söyleyen. Küreselleşme kültürel çoğulculuğu mümkün kıldı; ırkçılık, ayrımcılık, kültürel tahakküm ortadan kalkmadı şüphesiz, fakat çok yol kat ettik bu kimilerine göre.
Hakikaten dünyanın lanetlileri şimdi nerede?
Uygarlaştırılması gereken Üçüncü Dünyalar çoğalıyor Birinci Dünyalar içinde. Fanon’un pek güzel tarif ettiği Üçüncü Dünyalılığın ruh hali göçmenlerde ve kültürel azınlıklarda devam ediyor. Siyasi hayattan dışlanan, kültürel olarak hor görülen, iktisadi anlamda güçsüz kitleler Doğu’da ve Batı’da, Kuzey’de ve Güney’de azalmıyor. Gelişmiş ülkelerin gelişmemiş göçmenleri eğitilmesi gereken, topluma uyumu sorun teşkil eden taraf olarak en iyi ihtimalle özümlenmek ile ikinci sınıf kalmak arasında tercih yapmak zorunda bırakılıyor. Dünyanın geri kalmış bölgelerine uygarlık ve özgürlük götürme gerekçesiyle meşrulaştırılan işgaller ve askeri müdahaleler sona ermedi. Evrensel olarak sunulan kimi değerler makul olanın sınırlarını belirlemeye devam ediyor. Farklılıkların bir arada yaşayabildiği küresel bir kültür temenni eden nice yazar-çizer piyasa ekonomisini ve liberal demokrasiyi bu küresel kültürün olmazsa olmazı tayin etti. İktisadi eşitsizliğin doğal olduğu belletilirken doğduğu coğrafyanın, ırkın ve cinsiyetin sancısıyla uyanmaya devam ediyor yeryüzünün lanetlileri.
Bugün Fanon’u okumak insanlık durumunun değişmeyen yaralarını fark etmenin yanında daha iyi bir dünyanın ancak hakların ve kaynakların adil dağıtımı ile gerçekleşebileceğini hatırlatıyor.
Fanon’un Türkçeye Çevrilen Eserleri
2007. Yeryüzünün Lanetlileri, İstanbul: Versus Yayınları.
1996. Siyah Deri, Beyaz Maskeler: Ezilenlerin Psikolojisi ve Yabancılaşma, çev. Mustafa Haksöz. İstanbul: Sosyalist Yayınlar.
Yeryüzünün Lanetlileri, İstanbul: Sosyalist Yayınlar, çev. Şen Süer Kaya. İstanbul: Sosyalist Yayınlar.
Yeryüzünün Lanetlileri, çev. Bayram Doktor. İstanbul: Birleşik Yayıncılık
Kaynakça
Fanon, Frantz. 2004. The Wretched of the Earth, çev. Richard Philcox. New York: Grove Press.
Fanon, Frantz. 1967. Black Skin, White Masks, çev. Charles Lam Markmann. New York: Grove Press.
Sekyi-Otu, Ato. 1996. Fanon’s Dialectic of Experience, Cambridge: Harvard University Press.
No comments:
Post a Comment